Жариялау этикасы

Ғылыми жарияланымдар этикасы

«ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» ғылыми журналының редакциялық алқасының мүшелері өздерінің кәсіби қызметінде «әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғылыми журналдарына арналған жариялау этикасының» қағидалары мен нормаларын ұстанады.  Халықаралық жарияланымдық этикалық нормалар жөніндегі комитеттің (СОРЕ) ережелерінде, сондай-ақ Scopus (Elsevier) журналдарында, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымының Әдеп кодексінде көрсетілген этикалық қағидаттарға сәйкес дайындалды.

Жарияланым этикасы редакторлардың, рецензенттер мен авторлардың этикалық мінез-құлық нормаларын, қағидаттары мен стандарттарын, мүдделер пікір таласы, әдепке жат мінез-құлықты анықтау жөніндегі шараларды, мақаланы алып қою (ретракция), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.

Жариялау процесінің барлық қатысушылары, атап айтқанда, әрбір автор, ғылыми редактор, рецензент, жауапты хатшы, «ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» ғылыми журналының редакциялық алқасының мүшелері жариялау этикасының қағидаларын, нормалары мен стандарттарын ұстануға міндетті. Этикалық қағидаларды сақтау ғылыми журналдың сапасын қамтамасыз ету және сақтау үшін де, жариялау үдерісіне қатысушылар арасында сеніммен және құрметпен қарау үшін де маңызды.

Ғылыми зерттеу нәтижелерін жариялау, жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау және фабрикациялау, жалған ғылыми мәтіндерді жариялау, авторлардың рұқсатынсыз басқа басылымдарға мақалалардың қолжазбаларын беру, авторлардың материалдарын үшінші тұлғаларға беру үшін агенттік қызметтерге жүгіну анықталған жағдайда, шарттар, авторлық құқықтар мен редакциялық процестердің құпиялылық қағидаттары бұзылған кезде, дәйексөз, плагиат қолданылған жағдайда авторлардың, редакторлардың немесе баспагердің іс-әрекеттері әдепке жат мінез-құлық болып саналады.

Редакциялық алқа мүшелерінің жариялау этикасының қағидалары

«ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» журналының редакциялық алқа мүшелері журналдың дамуына, жетілдірілуіне, халықаралық мәліметтер базасында насихаттауға жауапты. Редакциялық алқа мүшелері пікір еркіндігі, журнал авторлары мен оқырмандарының ғылыми және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру, автордың, рецензенттің және журнал баспагерінің коммерциялық мүдделерінің материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға әсер етуіне жол бермеу қағидаларын ұстануы тиіс. Сондай-ақ ғылыми жарияланымдардың сапасын арттыру, жарияланым үдерісінің барлық кезеңдерінде ақпараттық деректердің құпиялылығын қорғау үшін ықтимал шараларды қабылдауы тиіс.

Барлық авторлардың теңдігі. Редакциялық алқа мүшелері авторлар ұсынған материалдарды журналда жариялау туралы шешім қабылдауға жауапты. Редакциялық алқа мүшелері қолжазбаларды нәсіліне, жынысына, жыныстық бағдарына, діни сенімдеріне, этникалық шығу тегіне, азаматтығына, авторлардың саяси көзқарастарына немесе коммерциялық көзқарастарына қарамастан, олардың шығармашылық біліктілігін бағалауы тиіс.

Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау. Редакцияға ұсынылған мақалалардың қайсысы жариялануы тиіс екендігі туралы шешімді журнал редакциясы рәсімдеу, плагиат талаптарына сәйкестігін тексеру негізінде және ғылыми рецензиялау бойынша қабылдайды. Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау кезінде редакциялық алқа журнал саясатын және жарияланымдық этиканы басшылыққа алады, плагиат белгілері бар мақаланы жариялауға, ғылыми этика қағидаларын, стандарттары мен нормаларын бұзуға және авторлық құқықтарды бұзуға жол бермейді.

Редакциялық алқа мүшелері әдепсіз мінез-құлық, плагиат, өзін-өзі плагиаттау, авторлардың шамадан тыс өзін-өзі бағалауы, мүдделер пікір таласы белгілері бар мақалаларды жариялағаны үшін жауапты болады. Егер мақала жазу барысында жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда, журналдың ғылыми редакторы редакциялық алқаның шешімі негізінде жарияланымның ретракциясын жүргізуге тиіс. Мақалаларды автор (авторлар) немесе журналдың редакциясы кері қайтарып алуы мүмкін. Редакция СОРЕ ұстанымдарына сүйене отырып, жарияланымдық және/немесе ғылыми этиканы бұзған жағдайда жарияланған мақалаларды алып қоюды (ретракция) жүзеге асырады. Мақала кері қайтарып алынады:

• егер алынған деректер сенімсіз немесе заңсыз іс-әрекеттер нәтижесінде алынғаны туралы нақты дәлелдер болса, мысалы, деректерді бұрмалау;
• қолжазбаның басқа «ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» басылымында болуы;
• мақалада плагиатты анықтау, соның ішінде суреттер, графиктер, кестелер және т. б. плагиат болса;
• мақалада басқа ғалымдарға және олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қателіктердің болуы, мысалы, есептеу немесе эксперимент қатесі;
• үшінші тұлғалар тарапынан мақалаға немесе оның жекелеген бөліктеріне авторлық құқықтар туралы шағымдардың пайда болуы;
• мақалада жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидаларына, стандарттары мен нормаларына қайшы келетін ақпараттың болуы.

Осындай жоғарыда көрсетілген жағдайларда журналдың редакциялық алқасы тексеру жүргізеді. Оның нәтижелері бойынша мақала жарияланымнан кері қайтарып алынуы (ретрагациялануы) мүмкін. Ол үшін мақаланы ғылыми редактор растап, қол қоятын басылымнан кері тарту туралы акт жасалады. Мақаланың хат-хабары үшін авторға актінің көшірмесі жіберіледі.

Осыдан кейін журналдың веб-сайтында мақаланың алыну себептері көрсетіліп белгіленеді. Редакция мақаланы алып қою (ретракция) туралы ақпаратты журнал сайтының басты бетінде жариялайды және мақаланы алып қою (ретракция) рәсімі жүргізілгеннен кейін ақпаратты журналдың кейінгі нөмірінде орналастырады.

«ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» журналының редакциясы жарияланған басылымдарда анықталған құқық бұзушылықтар туралы барлық негізделген өтініштерді жауапкершілікпен, объективті және мұқият қарастырады.

Редакция авторлар мен рецензенттердің материалды жариялағаннан кейін жіберілген қателер мен бұзушылықтар туралы редакцияға барынша жедел хабарлауды олардың жауапкершілігі мен міндеті деп санайды.

Құпиялылық  қағидаты. Қолжазбаны қарау кезеңінде (ол жарияланғанға дейін) редакторлар мен редакциялық алқа мүшелері ол туралы ақпаратты авторлардан, тағайындалған рецензенттерден және баспагерлерден басқа ешкімге хабарламауы тиіс. Қарау үшін алынған кез келген қолжазба құпия материал ретінде қаралуы тиіс. Қолжазбалар ғылыми редактордың рұқсатынсыз үшінші тұлғаға көрсетілмеуі және талқыланбауы тиіс.

Редакциялық алқа мүшелері қабылданбаған қолжазбалар авторлардың жазбаша келісімінсіз редакциялық алқа мүшелерінің жеке зерттеулерінде пайдаланылмайтынына кепілдік береді.

Этикаға жат мінез-құлық туралы шағымдарды қарау. Редколлегия мүшелері қолжазба авторының және «ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» журналында жарияланған әдепке жат қылықтарға жасалған әрбір шағымды мақалаларының түскен уақытына қарамастан жеке-жеке қарастыруы тиіс. Редакциялық алқа мүшелері осындай наразылықтарға қатысты объективті және тиісті шаралар қабылдауға тиіс. Талап арыздың дәлелдері расталған жағдайда, редакциялық алқа мүшелері қолжазбаны жариялаудан бас тартуға және хат-хабар алмасу үшін автормен одан әрі ынтымақтастықты тоқтатуға, теріске шығаруды жариялауға, сондай-ақ автордың (лардың) этикаға жат мінез-құлқының одан әрі жолын кесу үшін өзге де шараларды қабылдауға құқылы.

Редакциялық алқа, олардың лауазымдық міндеттері мен жауапкершілігі

«ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» журналының ғылыми редакторының міндеттері мен құқықтары жауапты хатшы, редколлегия мүшелері бекіткен лауазымдық нұсқаулықтарда көрсетілген.

Автордың жариялау этикасының қағидалары

Жарияланымның бір мәртелігі. Автор (лар) редакцияға ұсынылған мақала қолжазбасы басқа басылымдарға қарау үшін ұсынылмағанына кепілдік береді. Қолжазбаны бір уақытта бірнеше журналдарда/баспаларда ұсынуға болмайды және жарияланым этикасының қағидаттарын, стандарттары мен нормаларын өрескел бұзу болып табылады.

Қолжазбаның авторлығы. Қолжазбаны дайындауға ең көп шығармашылық үлес қосқан адам (екі немесе одан да көп бірлескен авторлармен) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әрбір мақала үшін мақаланың соңғы нұсқасын дайындауға, редакциялық алқамен байланысқа жауап беретін хат-хабарға автор тағайындалуы тиіс, оған жеткілікті үлес қосқан зерттеудің барлық қатысушыларының (авторлар саны біреуден көп болса) авторлардың спикерлеріне қосылуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ жариялау үшін редакцияға ұсыну үшін барлық авторлардан қолжазбаның соңғы нұсқасының мақұлдауын алуы тиіс. Қолжазбада / мақалада көрсетілген барлық авторлар жұмыстың мазмұнына жауапты болады.

Ерекшелік қағидасы. Автор (-лар) қолжазбада жазылған зерттеу нәтижелері өзіндік жұмыс болып табылатындығына және қолжазбаны плагиатқа тексеру барысында анықталуы мүмкін басқа біреулердің еңбектерінен алынған ақпараттар мен плагиаттарды  пайдаланбағандығына кепілдік береді.

Авторлар этикалық мінез-құлыққа жатпайтын, плагиат, өзін-өзі плагиаттау, дәйексөздеу, бұрмалау, ойдан шығару,  деректерді бұрмалау, жалған авторлық, қайталану, мүдделер пікір таласы мен жалған ақпараттық белгілері бар мақалалар үшін жауап береді.

Дереккөздерді растау қағидасы. Автор(лар) зерттеу барысында өзі пайдаланған ғылыми және өзге де дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндеттенеді. Бөтен жұмыстардың қандай да бір бөліктері пайдаланылған және / немесе басқа автордың (лардың) пікірлері алынған жағдайда қолжазбада түпнұсқаның авторы (лары) көрсетілген библиографиялық сілтемелер көрсетілуі тиіс. Күмәнді көздерден алынған ақпарат қолжазбаны рәсімдеу кезінде пайдаланылмауға тиіс. Егер рецензенттерде, ғылыми редакторларда, журналдың редколлегия мүшелерінде (мүшелерінде) зерттеу нәтижелерінің шынайылығы мен дұрыстығына күмән туындаған жағдайда, автор(лар) қолжазбада келтірілген нәтижелерді немесе деректерді растау үшін қосымша материалдар ұсынуы тиіс.

Жариялау үдерісінде қателерді түзету. Жариялау үдерісінің кез келген сатысында жұмыста қателер мен дәлсіздіктер анықталған жағдайда, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға жедел хабарлауға және тиісті түзету журналының (Erratum немесе Corrigendum) сайтында түсініктемелермен жариялау үшін қатені жоюға немесе түзетуге көмектеседі. Түзетуге болмайтын өрескел қателер анықталған жағдайда автор(лар) қолжазбаны/мақаланы кері қайтарып алуы тиіс.

Жариялау этикасын сақтау қағидасы. Авторлар сынмен немесе зерттеуге қатысты ескертулермен, сондай-ақ рецензиялау және жариялау бойынша редакциямен өзара іс-қимылға қатысты этикалық нормаларды сақтауға міндетті. Авторлардың этикалық қағидаларды сақтамауы жарияланымдар этикасын өрескел бұзуы деп бағаланады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жариялаудан алуға негіз береді.

Рецензенттің жариялау этикасының қағидалары

Рецензиялаудың объективтілік қағидасы. «ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы» журналының рецензенті қолжазбаға сараптамалық бағалауды объективті жүргізуге міндеттенеді. Қолжазба авторына қатысты жеке сынға жол берілмейді. Рецензент өз ескертулерін дәлелдеуі және қолжазбаны қабылдау немесе оны қабылдамау туралы өз шешімін негіздеуі тиіс.

Автордың (лардың) ұлты, діни нанымдығы, саяси немесе өзге де көзқарастары рецензенттің (-тердің) қолжазбаны рецензиялау үдерісінде назарға алынбауы және ескерілмеуі тиіс.

Рецензенттің редакциялық шешімдерге қосар үлесі. Рецензент(-тер) құрастырған сараптамалық бағалау редакцияның жарияланым туралы шешім қабылдауына ықпал етеді, сондай-ақ авторға (-ларға) қолжазбаны жақсартуға көмектеседі. Қолжазбаны жариялауға қабылдау, авторға жұмысты өзгертуге немесе пысықтауға қайтару немесе жарияланымнан бас тарту туралы шешімді рецензиялау нәтижелеріне сүйене отырып, редакция алқасы қабылдайды.

Уақытылы қарау қағидасы. Рецензент рецензияны редакция белгілеген мерзімде, бірақ қолжазбаны рецензиялауға алған сәттен бастап екі айдан кешіктірмей ұсынуға міндетті. Егер мақаланы қарау және рецензияны белгіленген мерзімде дайындау мүмкін болмаса, рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауы тиіс. Ұсынылған қолжазбаны рецензиялау кезінде оның біліктілігі сәйкес келмейтіндігі немесе шешім қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайтын болса, рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлап, қолжазбаны рецензиялаудан бас тартуы міндетті. Рецензент тарапынан құпиялық қағидасы. Рецензентке рецензиялауға ұсынылған қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы тиіс. Рецензент журналдың ғылыми редакторының және/немесе автордың тарапынан жазбаша рұқсат алғаннан кейін ғана оны көрсетуге және/немесе басқа адамдармен талқылауға құқылы. Рецензиялау және жариялау үдерісін қамтамасыз ету барысында алынған ғылыми жұмыстың ақпараты мен пікірлерін рецензент(-тер)  жеке басы үшін пайдаланбауы тиіс.

Дереккөздерді растау қағидасы. Рецензент қарастырылып отырған қолжазбаның зерттеу нәтижелеріне әсер ететін, бірақ автор(-лар) келтірмеген ғылыми жұмыстарды көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, рецензент ғылыми редактордың назарын қарастырылып отырған қолжазба мен бұрын жарияланған жұмыс арасындағы айтарлықтай ұқсастық  немесе сәйкестікке аудартуы қажет.

Егер рецензенттің қолжазбада плагиат, басқа біреулердің еңбектерінен алынған ақпараттар мен плагиаттар, жалған және ойдан шығарылған материалдар немесе зерттеу нәтижелері бар деп пайымдауға жеткілікті негіздері болса, онда ол қолжазбаны жариялауға жібермеуге және журналдың ғылыми редакторына жарияланым және ғылыми этика қағидаттарының, стандарттары мен нормалары бойынша анықталған құқық бұзушылықтар туралы хабарлауы тиіс.

Мүдделер қақтығысы

Жарияланым этикасы жөніндегі комитеттің (СОРЕ) анықтамасы бойынша мүдделер пікір таласы – бұл авторлар, рецензенттер немесе редакциялық алқа мүшелері жарияланатын материалға қатысты олардың пайымдарына әсер ете алатын жасырын мүдделері бар жанжалды жағдайлар. Мүдделер пікір таласы рецензенттің және редколлегия мүшелерінің ғылыми пікіріне, нәтижесінде қолжазбаны жариялауға қатысты редколлегияның шешіміне әсер етуі мүмкін қаржылық, жеке немесе кәсіби жағдайлар болған кезде пайда болады.

Журналдың жауапты редакторы қолжазбаны жариялау үдерісінің барлық қатысушыларынан мүдделер пікір таласын ашуды талап етуі тиіс.

Ғылыми редактор, редакциялық алқа мүшесі және рецензенттер редакциялық алқаның шешіміне қандай да бір әсер етуі мүмкін ықтимал мүдделер пікір таласы туралы хабардар етуі тиіс. Редакциялық алқа мүшелері, егер олар қолжазба авторының (- ларының) зерттеу нәтижелерімен байланысты қандай да бір бәсекелестік қатынастарда болса не мүдделер қайшылығы болса, қолжазбаны қараудан бас тартуы тиіс.

Қолжазбаны журналға қарауға берген кезде автор (-лар) қолжазбаның мазмұнында зерттеуді қаржыландырудың барлық көздері көрсетілгенін мәлімдейді; сондай-ақ қарауға берілген қолжазбаға қатысты мүдделер пікір таласын тудыруы мүмкін, қандай коммерциялық, қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлар бар екенін көрсетеді. Автор (лар) ілеспе хатта мүдделер пікір таласы болған жағдайда, олардың пікірінше, олардың қолжазбасын объективті бағалай алмайтын ғалымдарды көрсете алады.

Рецензент қолжазбаға қатысы бар авторлардың біреуімен бәсекелестіктен, ынтымақтастықтан немесе басқа да қатынастардан туындайтын мүдделер пікір таласына себеп болуы мүмкін қолжазбаларды қарамауы тиіс.

Қолжазбаның мазмұнымен мүдделер пікір таласы болған жағдайда жауапты редактор бұл туралы ғылыми редакторға хабарлауы тиіс, одан кейін ғылыми редактор қолжазбаны тексеруді және рецензиялауды басқа редакторға/рецензентке қайта тапсырады.

Қарау және рецензиялау үдерісінде қатысушылар арасындағы мүдделер пікір таласының болуы қолжазба қабылданбайды дегенді білдірмейді.

Барлық мүдделі тұлғалар, мүмкіндігінше, жарияланымның барлық кезеңдерінде кез келген жолмен мүдделер қақтығысының туындауын болдырмауы қажет. Мүдделер пікір таласы туындаған жағдайда, осы жағдайды анықтаған адам дереу редакцияға хабарлауы тиіс. Бұл  басылым ғылыми этика қағидаларын, стандарттарын  және нормаларын бұзудың кез келген басқа  жағдайларына да қатысты.

әл-Фараби ат. КазҰУ ғылыми журналдарына арналған Жариялау Этикасы